ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΚΑΙ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ ....

Το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρώπου είναι συνυφασμένο με την κοινωνική του συγκρότηση ενόψει της άτεγκτης και αδήριτης οικολογικής συνθήκης της ζωής του.
Ο άνθρωπος για την κοινωνική συγκρότησή του δεν θυσίασε μόνο την ελευθερία του –όπου ο Ρουσσώ θεωρεί ως την βάση του Κοινωνικού Συμβολαίου [1]- αλλά υποχρεώθηκε να θυσιάσει και ένα μέρος της ζωικότητας του.
Το θεμελιώδες όμως πρόβλημα της ιστορίας είναι ότι ο άνθρωπος δεν κέρδισε στην συγκρότηση αυτή την ισότητα αλλά μια πρόσθετη ανισότητα. Στην ουσία το αρχικό κοινωνικό συμβόλαιο, η ιδρυτική συναλλακτική του βάση παρέμεινε ως ιδεατό. Η ανταλλαγή της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα παρέμεινε ως ιδεατό.

Για αυτήν «δυστοκία» η Ιωάννα Μουτσοπούλου παρατηρεί:

«Η  ισότητα διακηρύσσεται από τα περισσότερα συντάγματα. Η αδελφοσύνη όμως εκλαμβάνεται ως μία συναισθηματική και επομένως μερικώς ανόητη έννοια. Αλλά η αλήθεια δεν είναι αυτή. .....

Η αδελφοσύνη απορρέει από την κοινή καταγωγή και τον κοινό σκοπό των όντων. Ωστόσο αντί της αδελφοσύνης έχουν χρησιμοποιηθεί άλλες έννοιες υποκατάστατες όπως η συλλογικότητα και η κοινωνία, οι οποίες όμως υπαγορεύονται από την ανάγκη για επιβίωση –χωρίς αυτό να αναιρεί την παραπάνω σκέψη του Ρουσσώ. Στην περίπτωση που δεχόμαστε μόνον τα υποκατάστατα πρέπει αναγκαστικά να δεχθούμε και τον ανταγωνισμό που εμπεριέχουν και τη συνθλιπτικότητά του. Αν από το άλλο μέρος δεχθούμε την ενιαιότητα του Εαυτού ως φύση, τότε έχομε το δικαίωμα απέναντι στο περιβάλλον αλλά αναλαμβάνουμε και την ευθύνη απέναντί του.
Η διαφορά αυτή οφείλεται στο ότι τότε θα δεχόμαστε ότι κάθε αρχή ισχύει για όλους το ίδιο. Τότε μόνον οι αρχές, οι αξίες και η ηθική έχουν πραγματικό υπόβαθρο. Δυστυχώς αυτό είναι κάτι που ποτέ δεν αποδέχθηκε ο άνθρωπος» [2]

Η αποτυχία της ανταλλαγής της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα συνέβη γιατί η συναλλαγή αυτή έγινε ένα παίγνιο διαμεσολάβησης. Η οργάνωση, η κοινωνική συμβολοποίηση του αρχέγονου, του ιστορικού και του πολιτισμένου ανθρώπου παρέμεινε μακράν του ιδεατού της ισότητας, ως η οργανωτική και θεσμική βάση. Η ανταλλαγή της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα,  καθηλώθηκε σε ένα παίγνιο διαμεσολάβησης του συμβολαίου και της συλλογικότητας ή της κοινωνικής συγκρότησης.

Η αντιπροσώπευση κυριάρχησε με μια πολλαπλότητα μορφών. Ανέδειξε την ανισότητα και μόχλευσε την διαφορετικότητα ως κυρίαρχη όψη εις βάρος της ισότητας και της ενότητας. Στην πράξη η αντιπροσώπευση δεν προστάτευσε την ισότητα και την ενότητα παρότι αυτός ήταν ο θεμελιώδης λόγος θέσμισής της από την οργανωμένη κοινωνία.

Αυτό ήταν εν μέρει φυσικό επακόλουθο του γεγονότος ότι τα ζωολογικά στοιχεία συνέχισαν και συνεχίζουν να κυριαρχούν στον ανθρώπινο πολιτισμό  εμπλουτισμένα με ιστορικές, πολιτισμικές και ψυχολογικές επινοήσεις πάνω στο ζωικό ψυχισμό.  [3]

• Κοινωνικό συμβόλαιο και παίγνια ενσωμάτωσης

Το αίτημα για ειρήνη μέσω διαμεσολάβησης, αντιπροσώπευσης και θέσμισης μετέθεσε την άμεση προσωπική και διαπροσωπική σύγκρουση -που στόχο της είναι η δυναμική κοινωνικής ένταξης- στην έμμεση σύγκρουση ή στην παρεξηγησιμότητα για λογαριασμό συμβόλων. Έτσι τα συναλλακτικά μέσα –όπως είναι το χρήμα, η εξουσία, η επωνυμία, η ανθρώπινη σχέση, η ζωική η ερωτική σχέση, η ιδιοκτησία, οι πεποιθήσεις- έγιναν όργανο όχι μόνο συνεχούς συνοχής αλλά και διένεξης. Διατήρησαν την ανασφάλεια και έγιναν πεδία εξοικείωσης και συνήθειας σε ένα καθεστώς ανισότητας και εξουσίας. Μετέφεραν την άμεση θηρευτική και αναπαραγωγική σύγκρουση σε ένα πιο αναπτυγμένο ορίζοντα μορφών, οργάνωσης και σχέσεων. Επίσης διέθεταν την πειστικότητα του φόβου και της δυσκολίας της ανθρώπινης βιολογικής και κοινωνιοψυχολογικής μοναξιάς αλλά και την πειστικότητα των εργαλειακών και πολιτισμικών στηρίξεων του ανθρώπινου βίου.

Με αυτόν τον τρόπο η ζωή του ανθρώπου έγινε ένα παίγνιο ενσωμάτωσης και διαμεσολαβητικής δυναμικής -τόσο σε πολιτισμικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Η ενσωμάτωση υποδήλωνε την πειστικότητα της κοινωνίας για μια καθήλωση του ανθρώπου σε ορισμένη θέση ενσωμάτωσης. Η διαμεσολαβητική δυναμική λειτουργούσε πάντα -ως σημείο κινήτρων αλλά και δυναμικής- για μια μετατόπιση τόσο από μια θέση σε μια άλλη όσο και ως επιρροή από μια θέση τρίτου παράγοντα σε αυτή την θέση ενσωμάτωσης.

• Κοινωνικό συμβόλαιο και ζωικότητα του ανθρώπου

Η διαμεσολαβητική αγορά ή το παίγνιο της διαμεσολάβησης λειτουργεί με όρους επαγωγής του ζωικού χαρακτήρα των κινήτρων και της κοινωνικής συγκρότησης του ανθρώπινου πολιτισμού με υβριδική πρόσμειξη και δυναμική από ένα ιδεατό. Το ιδεατό αυτό έναντι της καθαρά ανθρωπογενούς διαμεσολάβησης προφανώς προηγείται της διαμεσολάβησης. Υπάρχει μια διαισθητική αφετηριακή παραχώρηση της ελευθερίας στην βάση της ισότητας και της ασφάλειας. Η ισότητα ως το ισοδύναμο της ελευθερίας και η ασφάλεια ως το ελάχιστο επιβίωσης της ελευθερίας μέσα σε αυτή την υποτιθέμενη ισότητα. Η ασφάλεια γίνεται το πεδίο της πειστικότητας είτε στο πλαίσιο κάποιας απειλής είτε στο πλαίσιο μιας αρέσκειας που καθεξής ελαχιστοποιεί την διακινδυνευτική εξέλιξη.

Το ιδεατό -ακόμη και ως αρχέγονο- προηγείται της διαμεσολάβησης όπως η ψυχή προηγείται της νοητικοποίησης και της ατομικοποίησης ως ο ενύπαρκτος Λόγος, ως ενύπαρκτη οντότητα. Το ιδεατό είναι η βάση του κοινωνικού συμβολαίου ακόμη και αν αυτό λειτουργεί εργαλειακά σε μια ζωική σχέση. Υπάρχει δηλαδή μια επικοινωνιακή διαισθητικότητα σε όλη την κλίμακα ανάπτυξης σχέσεων και συλλογικής δυναμικής.

Στο επίπεδο της ζωικής επικοινωνίας υπάρχει ένας διαισθητικός χαρακτήρας επικοινωνίας και σχέσης. Στην ζωική επικοινωνία η διαμεσολάβηση γίνεται υποσυνείδητακαι αποτελεί ένα πιο σύνθετο ανθρωπογενές περιεχόμενο. Εκεί ακριβώς υπάρχει όλο και πιο ξεκάθαρα ο χαρακτήρας του κοινωνικού συμβολαίου. Όμως αυτός ο χαρακτήρας είναι βαθιά βυθισμένος στην οργανικότητα του ανθρώπου και στις ζωικές καταβολές της. Έτσι οι επινοήσεις εκπίπτουν από την εργαλειακότητα και την δικαιϊκότητα τους. Ως προς την εργαλειακότητά  τους οι επινοήσεις συχνά έχουν μια φθίνουσα απόδοση και μια βαρβαρική εκτροπή.

Κατά τον Εντγκάρ Μορέν «η βαρβαρότητα δεν είναι ποτέ ένα απλό στοιχείο που συνοδεύει τον πολιτισμό, αλλά αποτελεί οργανική συνιστώσα του. Ο πολιτισμός παράγει βαρβαρότητα, κυρίως κατακτητική και κυριαρχική» [4]

Ως προς την δικαιϊκότητα έχουμε την απώλεια του ιδεατού και την καθήλωση -της ιστορίας, του πολιτισμού και των θεσμών- στην εργαλειακή τους εκτροπή και εντροπία. Αυτό συνέβη και με την ιδέα της ιδιοκτησίας που έχει ζωική καταβολή.

Η ιδέα της ιδιοκτησίας έχει την καταβολή της από τον ζωτικό χώρο, από την αναπαραγωγική, την θηρευτική και την ανταγωνιστική κυριαρχία. Έτσι η ιδέα της ιδιοκτησίας πέρασε από τα ζωικά πρότυπα ισχύος, στις σχέσεις εξημέρωσης και εκμεταλλευτικής εξοικείωσης των ζώων, στην κατοχή της γης και στην ανθρώπινη εργασία είτε ως δουλεία είτε  ως συναλλακτική μίσθωση για την εργαλειακή παραγωγή.

• Σύνοψη

• Το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρώπου είναι συνυφασμένο με την κοινωνική του συγκρότηση

• Η ανταλλαγή της ελευθερίας για λογαριασμό της ασφάλειας με βάση την ισότητα παρέμεινε ως ιδεατό.

• Αυτό έγινε γιατί ο χαρακτήρας του Κοινωνικού Συμβολαίου είναι βαθιά βυθισμένος στην οργανικότητα του ανθρώπου και στις ζωικές καταβολές της

Αναφορές
[1] Ζαν Ζακ Ρουσσώ, “Το Κοινωνικό Συμβόλαιο”, εκδ. Πόλις, 2004, σελ. 61
«Να βρεθεί μια μορφή συνένωσης που θα υπερασπίζεται και θα προστατεύει με όλη τη δύναμη από κοινού το πρόβλημα και τα αγαθά κάθε μέλους κατά τρόπο ώστε ο καθένας, αν και σχηματίζει ενιαίο σώμα με όλους, θα υπακούει ωστόσο μόνο στον εαυτό του και θα παραμείνει το ίδιο ελεύθερος όσο και πριν.  Αυτό είναι το θεμελιώδες πρόβλημα στο οποίο το κοινωνικό συμβόλαιο δίνει τη λύση»,
[2] Ιωάννα Μουτσοπούλου, “Το Κράτος στην ελεύθερη οικονομία (Β’ Μέρος): Κράτος λίγων ή κράτος όλων;”,
[3] Διάλογός του Φρόυντ με τον Άλμπερτ Αινστάιν με θέμα τα αίτια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έχοντας βιώσει τον καταστροφικό πόλεμο κάνουν μερικές χαρακτηριστικές διαπιστώσεις:
Φρόυντ :  «Οι συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ των ανθρώπων λύνονται κατά βάση με τη χρήση βίας. Το ίδιο συμβαίνει σε ολόκληρο το ζωικό βασίλειο, από το οποίο ο άνθρωπος δεν θα έπρεπε να αποκλείει τον εαυτό του» σελ. 64
Άλμπερτ Αϊνστάιν: «Πως είναι δυνατόν να εξάπτεται η μάζα με την βοήθεια αυτών των μέσων και να φτάνει στην παραφορά και στην αυτοθυσία: Η απάντηση μπορεί να είναι μόνο αυτή: Ο άνθρωπος έχει μέσα του την ανάγκη να μισεί και να εξοντώνει. Αυτή η προδιάθεση βρίσκεται συνήθως σε λανθάνουσα κατάσταση και μόνο στους αποκλίνοντες από το κανονικό εκδηλώνεται φανερά, είναι όμως εύκολο να αφυπνιστεί και να λάβει διαστάσεις μαζικής ψύχωσης», σελ. 86
Σίγκμουντ Φρόυντ, “Για τον Πόλεμο και τον Θάνατο”, εκδ. Επίκουρος, 1988,
[4] Εντγκάρ Μορέν, “Ευρώπη Πολιτισμός και Βαρβαρότητα”, εκδ. Εικοστού Πρώτου, 2005 , σελ.17

Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος του δοκιμίου με τίτλο “To αίνιγμα του ανθρώπου της ιστορίας και του πολιτισμού”, το οποίο θα δημοσιευτεί σταδιακά.

Γιάννης Ζήσης

 http://www.solon.org.gr