Η Παιδεία από το χθες μέχρι τις μέρες μας…

Γράφει ο ΝΙΚΟΛΑΟΣ  ΚΑΡΑΤΖΙΟΣ

* Παιδεία καλείται η συστηματική παροχή γνώσεων, η ψυχική και πνευματική καλλιέργεια μέσω της εκπαιδεύσεως, συμπεριλαμβανομένης και της αγωγής των «παίδων» και των εφήβων, με κύριο στόχο την ανάπτυξη των αρετών, που αρχίζει από την νηπιακή ηλικία εντός του βασικού κυττάρου της κοινωνίας, όπως καλείται η οικογένεια. Σε μια ευρύτερη σημασία η Παιδεία στους αρχαίους Έλληνες ήταν ταυτόσημη με το σύνολο των τεχνολογικών και πνευματικών κατακτήσεων της ανθρώπινης κοινωνίας, τον «πολιτισμόν», μία λέξη που μας παραπέμπει στην Πόλη-Κράτος που λειτούργησε εν Ελλάδι ως αυτόνομη πολιτική οντότητα και έχει σχέση με το γεγονός ότι ο πολιτισμός αναπτύχθηκε σε αστικά κέντρα, τις πόλεις. Πολιτισμό όμως ανέπτυξαν μόνο οι άνθρωποι γιατί, ως υποστηρίζεται, τα ζώα δεν παρουσίασαν καμία εξέλιξη, επειδή οι φυσικές τους δυνάμεις με τις οποίες ήταν προικισμένα αυτά επαρκούσαν στον αγώνα για επιβίωση, άρα, κατ’ αυτούς, ο πολιτισμός είναι προϊόν βιολογικής αδυναμίας.

Με την Παιδεία επιδιώκεται αφ’ ενός μεν η μόρφωση των νεαρών μελών της κοινωνίας, η μύησή τους στην πολιτιστική παραγωγή και τις πολιτιστικές αξίες της κοινωνίας και αφ’ ετέρου η κοινωνικοποίηση των νεαρών ατόμων και η ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο. Δια της Παιδείας λοιπόν καλλιεργείται το άτομο και μαζί με αυτό συνεχίζεται και προάγεται ο πολιτισμός της κοινωνίας.

Αυτό που θεωρήθηκε μορφώσιμο και μορφωτέο είναι η παιδική ψυχή που υποτίθεται ότι προσφέρεται σαν ένα άμορφο υλικό, σαν ακατέργαστη ύλη. Η μόρφωση νοήθηκε ως αρμονική ανάπτυξη όλων των ψυχοσωματικών ικανοτήτων του ανθρώπου με πολύπλευρη αγωγή και καλλιέργεια. Μόρφωση, λοιπόν, δεν είναι μόνο η διανοητική ανάπτυξη, η απόκτηση γνώσεων όπως δηλώνει η λέξη στην καθημερινή γλώσσα. Η μόρφωση των νεαρών ολοκληρώνεται με την καλλιέργεια των αρετών από της νηπιακής ηλικίας και δη εντός του βασικού κυττάρου της κοινωνίας που ονομάζουμε οικογένεια, με κορυφαίο πρωταγωνιστή τη Μάνα.

Τελικά η μόρφωση και το περιεχόμενό της δεν είναι μια ελεύθερη επιλογή του ατόμου το οποίο θεωρείται άπειρο και ανώριμο κατά τη νηπιακή και παιδική ηλικία, αλλά κάτι που καθορίζεται από την κρατική εξουσία, η οποία βρίσκεται κάτω από την επίδραση της συνολικής κοινωνίας ή, πιο σωστά, ενός τμήματός της, αυτό που παλαιότερα το έλεγαν «άρχουσα τάξη». Όσον αφορά το ιδανικό της πολύπλευρης μόρφωσης, αυτό είναι αμφίβολο αν πραγματοποιείται στην πράξη. 

Τα μορφωτικά ιδεώδη επιβάλλονται επίσης από το πνεύμα μιας εποχής, ταυτίζονται δε από τα ιδανικά και τις τάσεις μιας κοινωνίας. Για παράδειγμα, η ομηρική εποχή επέβαλλε τον ηρωικό άνθρωπο, τον ικανό για πολεμικά κατορθώματα, ενώ η Κλασσική εποχή (480-323 π.Χ, περίοδος της ελληνικής Αρχαιότητας που χαρακτηρίζεται από μεγάλη ακμή σ’ όλα τα επίπεδα του πολιτισμού), χωρίς να παραμελεί την καλλιέργεια του ανδρείου φρονήματος, διαμόρφωσε τον τύπο του «καλού κ’ αγαθού» (κατά την Σωκρατική αντίληψη) που συνδυάζει την σωματική άσκηση με την πνευματική καλλιέργεια.
Οι Εβραίοι μόρφωναν τα παιδιά τους με το ιδανικό της πιστής τήρησης του μωσαϊκού νόμου, που ήταν ταυτόχρονα θρησκευτικός και πολιτικός και με το ιδανικό της ευσέβειας, που ήταν όμως αναπόσπαστα δεμένη με το συμφεροντολογικό πνεύμα, αφού ο Εβραίος ήθελε να αμείβεται η ευσέβειά του με πλούσια σοδειά, πολυτεκνία και μακροημέρευση. Ο χριστιανισμός και η χριστιανική παιδεία επεδίωξε να διαμορφώσει ένα μεταφυσικό άνθρωπο, περιφρονητή των υλικών αγαθών, ολιγαρκή, πεπεισμένο ότι «ουκ έχομεν ώδε μένουσαν πόλιν, αλλά την μέλλουσα επιζητούμεν», έναν άνθρωπο που να έχει στραμμένο το βλέμμα του στην άλλη ζωή παρά σε μια εγκόσμια δραστηριότητα, έναν άνθρωπο περιφρονητή του σώματος και της ύλης. 

Η Αναγέννηση, χωρίς να εγκαταλείψη τη θρησκευτική πίστη, έφτιαξε έναν άνθρωπο λάτρη της φύσης ελαφρά νατουραλιστή (φυσιοκράτη) που νόθευσε τη θρησκευτική λατρεία δίδοντας ελεύθερη έκφραση στις δυνατότητές του, τις οποίες δεν υιοθετούσε η εκκλησιαστική κοσμοθεωρία και η ανθρωπολογία. Η αστική κοινωνία πρόβαλλε τον ατομιστή άνθρωπο χωρίς να μεριμνήσει να απαλλαγεί των παθών του, τον δήθεν φιλελεύθερο και δυναμικό αστό, ενώ ο κομμουνισμός φρόντισε να φτιάξει έναν άνθρωπο με συλλογική νοοτροπία και ψυχολογία. 

Η παταγώδης κατάρρευση του Υπαρκτού Σοσιαλισμού -που κυριάρχησε για 60 ολόκληρα χρόνια, σχεδόν στα δυο τρίτα της Γης- υπό το βάρος των εγκλημάτων στα αλήστου μνήμης Γκουλάκ, συνοδευόμενα και με μία πρωτοφανή στην παγκόσμια ιστορία καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελευθερίας του ατόμου παντός ετέρου έχοντας διαφορετική άποψη με τους εξουσιάζοντας επιβεβαιώνει τους λόγους κατάρρευσης του Μαρξισμού-Κομμουνισμού, που θεωρήθηκε σύστημα κοινωνικής οργάνωσης το οποίο εξαλείφει την κοινωνική δυστυχία και εξασφαλίζει ισότητα και ευημερία σε όλα τα μέλη της κοινωνίας. 

Σε ορισμένες κοινωνίες η Παιδεία ήταν στα χέρια του πατέρα ή ενός θρησκευτικού παράγοντα (ιερέα, καλογήρου, κλπ). Έτσι γινόταν στην εβραϊκή κοινωνία, τη βυζαντινή και τη δυτικοευρωπαϊκή στα χρόνια του Μεσαίωνα, όταν η Παιδεία βρισκόταν στα χέρια της Εκκλησίας, καθώς και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Στην κλασσική Αθήνα η παιδεία ήταν ιδιωτική. Οι Αθηναίοι έστελναν τα παιδιά τους σε ιδιωτικούς δασκάλους. Η ανώτερη μόρφωση δεν ήταν οργανωμένη από την πολιτεία, αλλά παρεχόταν από τους φιλόσοφους και ιδιωτικές ή ρητορικές σχολές. Ας θυμηθούμε τους σοφιστές, τον Σωκράτη, την Ακαδημία του Πλάτωνα, το Λύκειο του Αριστοτέλη, τον Κήπο του Επίκουρου, κλπ.
Όσο για την Παιδεία της μεσαιωνικής Δύσης αυτή ήταν θρησκευτική και εκκλησιαστική. Μέσω όμως της Παιδείας μιλούσε το τότε κρατούν πολίτευμα. Η σχολαστική θεολογία και φιλοσοφία, η ανώτερη μορφή γνώσης για τη εποχή εκείνη κατοχύρωσε απόλυτα την επικρατούσα κοινωνική και πολιτική οργάνωση, τη φεουδαρχία, πολιτικό και κοινωνικό σύστημα που βασίζοντα στο θεσμό του φέουδου (τιμαριωτισμός). Ο Θωμάς ο Ακινάτης, που κυριαρχεί στην ανώτερη Παιδεία της εποχής του θεωρούσε την φεουδαρχική οργάνωση «θεϊκή τάξη». Στην Παιδεία μιας εποχής δεν είναι διάχυτο μόνο το πνεύμα της εποχής αυτής, όπως δεχόταν ο Κάρολος Μανχάιν και ο Μαξ Σέλερ, αλλά και οι βασικές επιδιώξεις της τάξης που κυριαρχεί.

Την Παιδεία διέδωσε σε ευρύτερα στρώματα η αστική κοινωνία και το αστικό κράτος. Ωστόσο και η αστική Παιδεία έχει τα ιδεώδη της και εξυπηρετεί σκοπιμότητες που δεν έχουν σχέση με την ανθρώπινη φύση ούτε με μια όσο γίνεται λιγότερο ελαττωματική παιδεία. Αλλά και η σύγχρονη Παιδεία καταδυναστεύεται από ποικίλες ιδεολογίες (κοινωνικές ταξικές, προπαντός πολιτικές προερχόμενες, ως γνωστόν κυρίως από τον σοσιαλιστικό και αριστερό χώρο. Του λόγου το αληθές επιβεβαιώνουν η ύπαρξη στα πανεπιστήμιά μας των αιωνίων φοιτητών που καταδυναστεύουν τους πάντες και τα πάντα χωρίς να λογοδοτούν καθώς και των γνωστών - αγνώστων κουκουλοφόρων που κατέχουν παρανόμως πανεπιστημιακούς χώρους...

proinoslogos.gr
13/9/13